Vibrunum opulus. Βιβούρνο. Ψηλός φυλλοβόλος θάμνος, με μικρούς κόκκινους καρπούς. Στα ουκρανικά λέγεται kalyna. Τον βρίσκει κανείς στα δάση, στις παραποτάμιες εκτάσεις, στα τραγούδια, στις παραδοσιακές ενδυμασίες και στη δημοτική ποίηση της Ουκρανίας.

Τίποτα δεν διατάρασσε την ησυχία και την ηρεμία των χωριών της ουκρανικής υπαίθρου. Οι κάτοικοι έσπερναν το σιτάρι στα χωράφια τους, τάιζαν με καλαμπόκι τα κοτόπουλα στην αυλή, μαγείρευαν με πρώτες ύλες που είχαν φυλαγμένες στο κελάρι και απολάμβαναν γλυκά με γέμιση kalyna. Η νύχτα έπεφτε νωρίς, η μέρα ξημέρωνε νωρίς.

Μετά την 24η Φεβρουαρίου, την πρώτη ημέρα της ρωσικής εισβολής, η προσοχή έπεσε στις πόλεις. Στους βομβαρδισμούς έξω από το Κίεβο, στις κατεστραμμένες πολυκατοικίες του Χάρκοβο και στα νοσοκομεία της Μαριούπολης. Τα χωριά όμως ήταν τα πρώτα που βίωσαν το τι σημαίνει να πέφτει μια βόμβα δίπλα σου. Ξυπνώντας για να πάνε στα χωράφια τους, αγρότες έβλεπαν τους συγχωριανούς τους να τρέχουν τρομαγμένοι και να μιλούν για καταστροφή. Οι αποθήκες τους είχαν ισοπεδωθεί, τα τρακτέρ τους είχαν διαλυθεί από τις βόμβες, η καθημερινή τους ασχολία με τα χωράφια ήταν πια επικίνδυνη.

Ρεπορτάζ των New York Times από τον Μάρτιο καταγράφουν τη δημιουργία μονάδων αυτοάμυνας από τους κατοίκους των χωριών που περιπολούν μέρα νύχτα και στήνουν οδοφράγματα από σακιά με άμμο, μέσα στα οποία κρύβουν αυτοσχέδιες βόμβες μολότοφ. Σε άλλα χωριά, γυναίκες και παιδιά κρύβονται στα κελάρια με τα τρόφιμα. «Καθόμασταν στο κελάρι για τέσσερις ώρες και προσευχόμασταν. Τυλίξαμε τα παιδιά σε κουβέρτες και δεν μπορούσαμε να κοιμηθούμε μέχρι τις τρεις τέσσερις το πρωί», διηγείται η Νίνα Μποντερένκο σε ρεπορτάζ του Reuters που καταγράφει την πραγματικότητα της Γιάκοβλιβκα, ενός μικρού αγροτικού χωριού έξω από το Χάρκοβο. Τα χωριά της Ουκρανίας αντιμετωπίζουν μια νέα πραγματικότητα, της οποίας οι συνέπειες γίνονται αισθητές σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Η καταστροφή του σιτοβολώνα

Σύμφωνα με δηλώσεις του υπουργού Αγροτικής Πολιτικής και Τροφίμων της Ουκρανίας Μίκολα Σόλσκι στο AFP, το 2021 η συγκομιδή σιτηρών από τα χωράφια της χώρας έφτασε στην ποσότητα-ρεκόρ των 106 εκατ. τόνων. «Μια χώρα 40 εκατ. ανθρώπων που παράγει τροφή για 400 εκατ. ανθρώπους», αναφέρει για την Ουκρανία ο Αρίφ Χουσάιν, επικεφαλής οικονομολόγος του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος του ΟΗΕ. Το εύφορο «μαύρο χώμα» που καλύπτει το 70% της έκτασης της χώρας είναι ιδανικό για την καλλιέργεια σπόρων και την παραγωγή αλεύρων και ελαίων, με την Ουκρανία να θεωρείται ο μεγαλύτερος εξαγωγέας ηλιελαίου και να έρχεται στην πέμπτη θέση των εξαγωγών σιτηρών στον κόσμο, βάσει στοιχείων του ΟΗΕ. Μάλιστα, οι επισιτιστικές ανάγκες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής καλύπτονται κυρίως από τις εισαγωγές ουκρανικού σιταριού, με την εξάρτηση να αγγίζει το 50%.

Μετά την έναρξη του πολέμου, οι παραπάνω χώρες και οι υπόλοιποι εισαγωγείς βλέπουν τις τιμές να ανεβαίνουν κατακόρυφα και ψάχνουν τρόπους για το πώς θα βάλουν φρένο στους ανοδικούς δείκτες του πληθωρισμού. Πολλοί ειδικοί συγκρίνουν τις αυξήσεις των τιμών με τις αντίστοιχες του 2011, χρονιάς-ορόσημο για την Αραβική Άνοιξη. Μάλιστα, μία από τις κύριες αιτίες αυτής της λαϊκής επανάστασης ήταν οι απρόσιτες τιμές των τροφίμων και ο αυξανόμενος πληθωρισμός.

Η Αίγυπτος βιώνει ήδη την καταστροφή. Σχεδόν πλήρως εξαρτώμενη από το ουκρανικό και το ρωσικό σιτάρι, βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα νέο κύμα περικοπών και λιτότητας, το οποίο θα επηρεάσει και την τιμή του ψωμιού, η οποία επιδοτείται σε μεγάλο βαθμό και δεν έχει αυξηθεί εδώ και δεκαετίες.

Κάτι τέτοιο μπορεί να προκαλέσει αναταραχές αντίστοιχες με την Αραβική Άνοιξη. Ο Λίβανος, ο οποίος εισάγει από την Ουκρανία πάνω από τις μισές ποσότητες σιταριού, άγγιξε νέο ρεκόρ πληθωρισμού. Ο υπουργός Οικονομίας και Εμπορίου Αμίν Σαλάμ δήλωσε πως η χώρα διαθέτει στις αποθήκες αρκετό σιτάρι για «έναν ή ενάμιση μήνα ακόμα».

Μέχρι στιγμής, η Ουκρανία έχει καταγράψει απώλεια 1,5 δισ. δολαρίων στις εξαγωγές σιτηρών, ενώ την ίδια στιγμή η Ρωσία δεν εξάγει τρόφιμα και λιπάσματα για τα χωράφια εξαιτίας των διεθνών κυρώσεων που της έχουν επιβληθεί. Ο πόλεμος έχει θέσει σε παύση τις εξαγωγές ηλιελαίου από τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας, αυξάνοντας τις τιμές κατά ένα τέταρτο σε ολόκληρο τον πλανήτη. Πολλοί κάνουν λόγο για τη μεγαλύτερη επισιτιστική κρίση από την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Μίκολα Σόλσκι προέβλεψε πως η συγκομιδή θα σημείωνε πτώση της τάξης του 25-50%. Αυτό όμως μοιάζει με ένα υπεραισιόδοξο σενάριο, βάσει της εικόνας που καταγράφουν οι πολεμικοί ανταποκριτές και οι φωτορεπόρτερ στα χωριά της Ουκρανίας.

Εκεί που (δεν θα) φυτρώνουν τα στάχυα

Σε ρεπορτάζ του National Geographic καταγράφεται η ιστορία του Τζόναθαν Κλίμπορν, ενός Ιρλανδού μετανάστη που δουλεύει στα ουκρανικά χωράφια, ο οποίος ακολουθεί τη δραστηριότητα ενός τυπικού Ουκρανού εργάτη: ελέγχει αν είναι καλά φίλοι και γνωστοί στην εμπόλεμη ζώνη, βοηθάει οικογένειες να βρουν καταφύγιο από τις βόμβες και προσπαθεί να κρατήσει τη φάρμα του «καθαρή» από νάρκες, γιατί βιοπορίζεται από αυτήν.

«Έχουμε σπείρει όλο το σιτάρι. Αλλά πώς θα μπορέσουμε να φυτέψουμε οτιδήποτε άλλο και να το θερίσουμε έτσι όπως είναι η κατάσταση;» είπε στο Reuters ο Βαντίμ Αλεξάντροβιτς, υπεύθυνος γεωργικής εταιρείας. Μόλις ξεκίνησε η περίοδος φύτευσης για την επόμενη χρονιά και κανένας αγρότης δεν γνωρίζει αν θα καταφέρει να δει τα χωράφια του να δίνουν καρπούς σε έναν χρόνο από τώρα, επειδή βόμβες και πύραυλοι καταστρέφουν τη σοδειά. Νάρκες τοποθετούνται στο χώμα και στρατιώτες πυροβολούν ό,τι κινείται. Μάλιστα, οι κάτοικοι καλούν τις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης για να μάθουν αν η περιοχή όπου βρίσκονται τα χωράφια τους είναι ασφαλής, ενώ οι υπηρεσίες εξουδετέρωσης εκρηκτικών απομακρύνουν τα βλήματα. Τα προβλήματα όμως δεν σταματούν εκεί. Οι αγρότες καλούνται να διαχειριστούν την έλλειψη λιπασμάτων και καυσίμων και τη δυσκολία στις θαλάσσιες μεταφορές, καθώς η Μαύρη Θάλασσα είναι αποκλεισμένη από τα ρωσικά πλοία. Όλα αυτά δημιουργούν τεράστια αβεβαιότητα, χωρίς να φαίνεται κάποιο φως στον ορίζοντα.

Παράλληλα, σύμφωνα πάλι με τους New York Times, η ουκρανική κυβέρνηση έχει απαγορεύσει την εξαγωγή σημαντικής ποσότητας σιτηρών, για να εξασφαλίσει την σίτιση των κατοίκων. «Η χώρα έχει 13 εκατ. τόνους καλαμποκιού και 3,8 τόνους σιταριού που δεν μπορεί να εξαχθεί από τα συνηθισμένα δρομολόγια, κυρίως τα θαλάσσια», δήλωσε ο αναπληρωτής υπουργός Αγροτικής Πολιτικής και Τροφίμων Τάρας Βισότσκι. Στην ίδια κατάσταση βρίσκονται και αρκετοί αγρότες, που βλέπουν τη σοδειά τους να είναι συγκεντρωμένη σε σιλό και αποθήκες και ζουν με τον φόβο μην καταστραφεί από κάποιον πύραυλο.

Συγκριτικά με την περιοχή στα δυτικά της χώρας, κοντά στα σύνορα με την Πολωνία και την Ουκρανία, στα ανατολικά οι αγρότες αναφέρουν πως οι ρωσικές δυνάμεις ανατινάζουν τα σιλό με τα σιτηρά και καταστρέφουν αγροτικό εξοπλισμό. Στα χωριά, η κατάσταση είναι τόσο τρομακτική, που δημιουργεί παραλληλισμούς με το Χολοντομόρ. Ο Μεγάλος Λιμός της Ουκρανίας ήταν μέρος του σχεδίου του Ιωσήφ Στάλιν για να κάμψει την αντίσταση των Ουκρανών αγροτών που δεν ήθελαν να κολεκτιβοποιήσουν τα χωράφια τους. Στο διάστημα 1932-1933, ο τεχνητός λιμός άφησε πίσω του 3,9 με 5 εκατ. νεκρούς και μια τεράστια πληγή στη συλλογική μνήμη της χώρας.

Η ελπίδα παραμένει ζωντανή

Οι Ουκρανοί όμως δεν εγκαταλείπουν τα χωριά τους για τις μεγάλες πόλεις και το εξωτερικό. Το ρεπορτάζ του Reuters στη Γιάκοβλιβκα αναφέρει πως, από τους 533 μόνιμους κατοίκους του χωριού, έχουν μείνει πίσω οι 380, ενώ οι εσωτερικοί μετανάστες έχουν αυξήσει τον πληθυσμό στους 436. Το παντοπωλείο του χωριού παραμένει κλειστό. Το σχολείο λειτουργεί ως καταφύγιο. Εκεί κατασκηνώνουν περιοδικά Ουκρανοί στρατιώτες. Όταν ένα σπίτι βομβαρδίζεται, οι συγχωριανοί συντρέχουν να βοηθήσουν και συμμαζεύουν τα χαλάσματα στην αυλή, την ώρα που οι ιδιοκτήτες του σπιτιού αναρωτιούνται γιατί να συμβαίνει αυτή η καταστροφή. Μόλις πληροφορούνται την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων, οι αγρότες συνεχίζουν να πηγαίνουν στα χωράφια τους και ξεκινούν τη δουλειά. Η ζωή τους μπορεί να άλλαξε, αλλά κάποια πράγματα θα μείνουν σταθερά. Σε ένα σπίτι που έπεσε ένας πύραυλος, εκεί που ήταν κάποτε η κουζίνα, στέκει μόνο το ψυγείο, χωρίς την πόρτα του. Μαζεύουν μερικά τσίγκινα κατσαρολικά που βρίσκουν στον σωρό των χαλασμάτων. Κάποια από αυτά έχουν ζωγραφισμένα μπλε λουλούδια και τους κόκκινους καρπούς της kalyna. Λένε πως θα τα χτίσουν όλα από την αρχή.